Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)  çağımızın en sık tanı konulan çocukluk ve ergenlik dönemi psikiyatrik rahatsızlıklarından birisidir. Ergenlik öncesi dönemdeki çocuklarda görülme sıklığı %3 ile %7 arasında değişmektedir. DEHB tanısı erkeklerde kızlara oranla 2-9 kat daha sık görülmektedir.

Hastalığın adından da anlaşılabileceği gibi DEHB’de dikkatin yeterince toplanamaması, hiperaktivite (küçük çocuklarda aşırı hareketlilik-ergenlerde huzursuzluk hissi) ve dürtüsellik ön plandadır.

 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?

Hiperaktivite, dikkat eksikliği ve dürtüsellik okul başarılarını ve öğretmen-arkadaş ilişkilerini olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle ilkokul dönemindeki çocuklar uyumsuz davranışlar, sınıf kurallarına uymama nedeniyle  polikliniğe getirilmektedirler. Ergenlik döneminde yakınma olarak, hareketlilikte artma yerine huzursuzluk hissi olabilmekte ve riskli davranışlar (araba ve motosiklet kazaları, sigara-alkol ve madde kullanımları, adli sorunlar) sergileyebilmektedirler. Daha ileriki yaşlarda ise dikkat eksikliği, planlarını tamamlayamama ve bir etkinliği bitirmeden diğerine geçme ve evde-işte ilişki sorunları şeklinde belirtilerle görülebilmektedir.

Dikkat eksikliği için kriterler:

1- Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez yada okul ödevlerinde, işlerinde yada diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar.
2- Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde yada yaptığı etkinliklerde dikkati dağılır.
3- Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
4- Çoğu zaman emirlere uyamaz ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevlerini tamamlayamaz.
5- Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte ve planlamakta zorluk çeker.
6- Çoğu zaman sürekli kafa çalıştırmayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir.
7- Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder. (Örn: Oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç-gereçler)
8- Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.
9- Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır.

Hiperaktivite için kriterler:

10- Çoğu zaman elleri ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
11- Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar ve dolaşır.
12- Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır. (Ergenlerde sadece kendisinin algıladığı huzursuzluk duyguları olabilir)
13- Çoğu zaman, sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme ya da oyun oynama zorluğu vardır.
14- Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından idare ediliyormuş gibi davranır.
15- Çoğu zaman çok konuşur.
16- Çoğu zaman soruları soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır.
17- Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
18- Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer. (Örn: Başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar)

Dürtüsellik ve Davranış Bozukluğu için kriterler:

19- Sık sık öfkelenir.
20- Sık sık büyükleriyle tartışmaya girer.
21- Büyüklerinin isteklerine ya da kurallarına uymaya çoğu zaman etkin bir biçimde karşı gelir ya da bunları reddeder.
22- Çoğu zaman, isteyerek, başkalarını kızdıran şeyler yapar.
23- Kendi yaramazlıkları için çoğu zaman başkalarını suçlar.
24- Çoğu zaman alıngandır, çabuk darılır ya da başkalarınca kolay kızdırılır.
25- Çoğu zaman içerlerler, kızgın ve güceniktirler.
26- Çoğu zaman kincidir ve intikam almak ister.
27- Çoğu zaman başkalarına kabadayılık eder, gözdağı verir ya da korkutur.
28- Çoğu zaman kavga-dövüş başlatır.
29- Başkalarının ciddi bir biçimde fiziksel olarak yaralanmasına neden olacak bir silah kullanmıştır. (Örn: bir değnek, taş, kırık şişe, bıçak, tabanca)
30- İnsanlara karşı fiziksel olarak acımasız davranmıştır.
31- Hayvanlara karşı fiziksel olarak acımasız davranmıştır.
32- Başkalarının gözü önünde çalmıştır. (Örn: Saldırıp çanta kapıp kaçma, göz korkutarak alma, silahlı soygun)
33- Birisini cinsel etkinlikte bulunması için zorlamıştır.
34- Ciddi hasar vermek amacıyla isteyerek yangın çıkarmıştır.
35- İsteyerek başkalarının malına mülküne zarar vermiştir.
36- Bir başkasının evine, binasına ya da arabasına zorla girmiştir.
37- Bir şey elde etmek, bir çıkar sağlamak ya da yükümlülüklerinden kaçınmak için çoğu zaman yalan söyler (yani başkalarını “atlatır”).
38- Hiç kimse görmeden değerli şeyler çalmıştır.
39- 13 yaşından önce başlayarak, ailenin yasaklamasına karşın çoğu zaman geceyi dışarıda geçirmiştir.
40- Anne-babasının ya da onların yerini tutan kişilerin evinde yaşarken en az iki geceleyin evden kaçmıştır.
41- 13 yaşından önce başlayarak, çoğu zaman okuldan kaçmıştır.

Yukarıda verilen kriterler, Atilla Turgay DEHB ve Yıkıcı Davranışlar Ölçeğine aittir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Neden Olur?

1) Doğum öncesi dönem: Toksik maddelere maruziyet, erken doğum
2) Genetik faktörler: Tek yumurta ikizlerinde çift yumurta ikizlerine göre görülme sıklığı daha fazladır. Ayrıca hiperaktif çocukların kardeşleri topluma göre 2 kat daha fazla risk altındadırlar.
3) Gelişimsel faktörler: Literatürdeki bilgiler DEHB olan çocukların doğumlarının zirve yaptığı ayın Eylül olduğunu göstermektedir. Bu durumun nedeni olarak da gebeliğin ilk 3 ayı boyunca annenin kış dönemi enfeksiyonlarına doğum öncesi maruz kalması olduğu düşünülmektedir.
4) Nörokimyasal faktörler: Beynin belirli bölgelerinde dopamin ve noradrenalinin işlevinin azalmasının rol oynadığı düşünülmektedir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tanısı Nasıl Konur?

Tanı için, herhangi bir kan tetkiki ya da bir test bulunmamaktadır.
Tanı, hekimin klinik gözlemi ve muayenesinin, anne-baba-bakıcı bilgilerinin ve kreş-okul öğretmen bilgilerinin değerlendirilmeleri sonucu konur.

(Çocuğun günlük yaşamında bozulmaya yol açmış olan hiperaktif-dürtüsel semptomlar ya da dikkatsizlik semptomları 12 yaşından önce de görülmelidir.)

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Alttipleri Var Mıdır?

Alt tipler ise şöyle tanımlanmaktadır:

1)Bileşik tip:

Son altı ay boyunca çocuk hem dikkatsizlik hem de hiperaktivite-dürtüsellik tanı kriterlerini karşılamıştır.

2)Dikkatsizliğin ön planda olduğu tip:

Son altı ay boyunca dikkatsizlik tanı kriterlerini karşılamış, hiperaktivite-dürtüsellik tanı kriterlerini tam olarak  karşılamamıştır.

3)Hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu tip:

Son altı ay boyunca sadece hiperaktivite-dürtüsellik tanı kriterlerini karşılamış, dikkatsizlik tanı kriterlerini tam olarak  karşılamamıştır.

Ayırıcı Tanısı

  1. Öğrenme Bozukluğu (Disleksi)
  2. Zeka Geriliği
  3. Dikkat eksikliği ve huzursuzluk hissine yol açabilen duygudurum bozuklukları, kaygı bozuklukları ve travma sonrası stres bozukluğu
  4. Davranış Bozuklukları
  5. Nörolojik Hastalıklar
  6. Otizm Spektrum Bozuklukları

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tedavisi Nasıl Yapılır?

İlaç tedavisi DEHB’nin tedavisinde ilk sırayı almaktadır. Ayrıca ilaç tedavisinin yanında psikososyal yaklaşımları da içeren çok yönlü tedavi yaklaşımı gerekmektedir.
Psikososyal yaklaşımda amaç, çocuğun ev içi ve okuldaki yıkıcı davranışlarını azaltmak, anlama-öğrenme süreçlerine yardımda bulunmak yanında ebeveynlerin ve öğretmenlerin baş etme konusunda kendilerine güvenlerini arttırmaktır.

6 yaş öncesi öncelikli tedavi, psikososyal yaklaşımlar iken;
6 yaş sonrası tedaviye ilaç eklenmeli psikososyal yaklaşımlara devam edilmelidir.

İlaç Tedavisi

DEHB’nin tedavisinde en sık kullanılan ilaç grubu psiko-stimulanlar diye adlandırılan ilaçlardır. Bu grupta da en sık kullanılan Metilfenidat grubu ilaçlardır. Bir seçici noradrenalin geri alım inhibitörü olan Atomoksetin de tedavi de kullanılabilmektedir.

Ayrıca, bir trisiklik antidepresan olan İmipramin, dopamin ve nöradrenalin geri alım inhibitörü olan Bupropion, alfa-2 nöradrenerjik agonist olan Klonidin ve Guanfasin de gerek görüldüğünde tedavi de kullanılabilmektedir.

İlaç tedavisinin en sık görülen yan etkileri:

  1. Uykusuzluk
  2. İştahsızlık
  3. Baş ve karın ağrılarıdır.

Fakat bu yan etkiler gelip geçicidir.

 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Hastalığı Nasıl İlerler?

DEHB yaklaşık %50-65 oranlarında yetişkinlik döneminde de devam etmektedir.

Hiperaktivite ve dürtüsellik yerini, iç huzursuzluğu-öfke kontrol problemleri-ilişki problemlerine bırakabilirken; dikkat eksikliği ise işlerini ve hayatını planlayamama, gecikmeler, unutkanlıklar, performans ve başarı düşüklüğü şeklinde devam eder.

Kaynaklar
  1. Amerikan Psikiyatri Birliği (2013) Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı(DSM 5) (Çev. ed: E. Köroğlu) Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2014
  2. Kaplan&Sadock Concise Textbook of Child and Adolescent Psychiatry(2009) Türkçe Çeviri(Çev. Editörü:Tumer Türkbay)Güneş Kitapevi(2012), Ankara
  3. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı,Füsun Çühadaroğlu Çetin, HYB Basım Yayın, 2008 Ankara
  4. Yaşam Boyu Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ve Eşlik Eden Durumlar; Nobel Tıp Kitabevleri, Nahit Motavallı Mukaddes, 2015

Yekta ÖZKAN

25.02.1989 yılında Aydın'ın Çine ilçesinde doğdu. İlkokul ve ortaokul eğitimi ve öğretimini Aydın-Çine Namık Kemal İlköğretim Okulu'nda aldı. Lise'yi Muğla 75. Yıl Fen Lisesi'nde okudu ve Ege Üniversitesi Tıp Fakültesini kazandı, tıpta uzmanlık sınavında(TUS) Manisa Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları bölümünü kazandı. 2019 yılında uzman oldu. Şu an Çankırı Devlet Hastanesi'nde görev yapmaktadır. Prof. Dr. Mehmet Zihni Sungur'un düzenlediği Céu Salvador ve ekibinin eğitici olduğu çocuk ve gençlerde bilişsel davranışçı psikoterapi eğitimini tamamlayarak çocuk ve gençlerde bilişsel davranışçı psikoterapist ünvanı aldı. Çocuk ve Genç Psikiyatrisi derneğinin düzenlediği dinamik yönelimli psikoterapi kuramsal eğitimini tamamladı, dinamik yönelimli psikoterapi eğitimleri ve süpervizyonları ise hala devam etmektedir.